Darbenin gerekçeleri
Siyasi iktidarsızlık
12 Eylül 1980 askeri darbesinin gerekçeleri arasında ülkede yaygınlaşan siyasi cinayetler, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin birçok tur ardından Cumhurbaşkanı'nı seçememesi ve 6 Eylül günü Konya'da Necmettin Erbakan önderliğinde yapılan ve darbe liderlerinin şerîat amaçlı bir kalkışma girişimi olarak nitelediği Kudüs Mitingi gösterildi.
Ekonomik iktidarsızlık
12 Eylül öncesi dönemin son Başbakanı Süleyman Demirel'in "70 sente muhtacız" sözü ile özetlenen dış ticaret açığındaki artış ve döviz darboğazı ve işsizlik, kıtlık ve işyeri anlaşmazlıkları ile yoğunlaştı.
Siyasal ve toplumsal şiddet olayları
Sağ - sol gerginliği bireysel ve kitlesel siyasi cinayetleri besledi.Emniyet Teşkilatı bile mensupları arasında kurulmuş olan Pol-Bir ve Pol-Der dernekleri diye ikiye bölünmüştü. Sağ ve sol siyasi hareketin önde gelen temsilcileri ve tanınmış birçok kişi sağ ve sol gruplara mensup militanlar tarafından öldürüldü. Darbe öncesinde siyasi cinayetlerin sayısı her gün 30'a yaklaşıyordu.
Dış siyaset etkenleri
Siyasi iktidarsızlık
12 Eylül 1980 askeri darbesinin gerekçeleri arasında ülkede yaygınlaşan siyasi cinayetler, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin birçok tur ardından Cumhurbaşkanı'nı seçememesi ve 6 Eylül günü Konya'da Necmettin Erbakan önderliğinde yapılan ve darbe liderlerinin şerîat amaçlı bir kalkışma girişimi olarak nitelediği Kudüs Mitingi gösterildi.
Ekonomik iktidarsızlık
12 Eylül öncesi dönemin son Başbakanı Süleyman Demirel'in "70 sente muhtacız" sözü ile özetlenen dış ticaret açığındaki artış ve döviz darboğazı ve işsizlik, kıtlık ve işyeri anlaşmazlıkları ile yoğunlaştı.
Siyasal ve toplumsal şiddet olayları
Sağ - sol gerginliği bireysel ve kitlesel siyasi cinayetleri besledi.Emniyet Teşkilatı bile mensupları arasında kurulmuş olan Pol-Bir ve Pol-Der dernekleri diye ikiye bölünmüştü. Sağ ve sol siyasi hareketin önde gelen temsilcileri ve tanınmış birçok kişi sağ ve sol gruplara mensup militanlar tarafından öldürüldü. Darbe öncesinde siyasi cinayetlerin sayısı her gün 30'a yaklaşıyordu.
Dış siyaset etkenleri
***
Darbe öncesi
Darbe Öncesi Suikastleri
Darbe Öncesi Suikastleri
1 Şubat 1979'da Abdi İpekçi İstanbul Teşvikiye'de, 10 Eylül'de Türkiye İşçi Partisi Adana eski il başkanı Ceyhun Can yazıhanesinde, Çukurova Üniversitesi Rektör Vekili Fikret Ünsal evinin önünde, 19 Eylül'de Malatya Ülkü Ocakları eski başkanı Mürsel Karataş İstanbul Sultanahmet'te, 28 Eylül'de Adana Emniyet Müdürü Cevat Yurdakul , 19 Kasım'da eski Adalet Partisi İstanbul milletvekili İlhan Darendelioğlu İstanbul Beyazıt'ta, 20 Kasım'da İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekan Yardımcısı Ümit Doğançay İstanbul Etiler Profesörler Sitesi'nde, 3 Aralık 1979'da, Fedai Dergisi sahibi yazar Kemal Fedai Coşkuner İzmir Agora semtinde, 7 Aralık'ta İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim üyelerinden Cavit Orhan Tütengil İstanbul Levent'te, 11 Nisan 1980'de TRT İstanbul Radyosu prodüktörlerinden Ümit Kaftancıoğlu, 27 Mayıs'ta Milliyetçi Hareket Partisi Genel Başkan Yardımcısı Gün Sazak Ankara'da, 24 Haziran'da Milliyetçi Hareket Partisi Gaziosmanpaşa İlçe Başkanı Ali Rıza Altınok evinde eşi ve kızıyla birlikte, 15 Temmuz'da Cumhuriyet Halk Partisi İstanbul milletvekili Abdurrahman Köksaloğlu Şişli'deki işyerinde, 19 Temmuz'da Nihat Erim İstanbul'da Dragos Deniz Kulübü'nden çıkarken, 22 Temmuz'da Maden-İş Sandikası genel Başkanı Kemal Türker İstanbul Merter semtinde silahlı saldırı sonucu öldürülmüştür.
***
ABD'nin rolü
Amerika Birleşik Devletleri yönetiminin darbeden haberdar olduğu ve darbe gecesi Başkan Jimmy Carter'a "bizim çocuklar işi bitirdi" anlamında bir mesajın, bir toplantının ortasında iletildiğinin anlaşılması, 12 Eylül'de ABD'nin rolü konusunu da tartışmalara açtı. İlk kez Mehmet Ali Birand'ın 12 Eylül 04.00 (1984) adlı kitabında ortaya atılan, 12 Eylül Darbesi sırasında dönemin ABD Ulusal Güvenlik Konseyi Türkiye Masası Sorumlusu Paul Henze'in askeri müdahaleyi haber alırken haberi ulaştıran diplomatın your boys have done it -- senin çocuklar işi bitirdi - anlamındaki konuşması, 12 Eylül Darbesi içinde ABD'nin rolü konusunda tartışmalara neden olmuştur. Paul Henze 2003 yılında Zaman Gazetesi'ne verdiği demeçte sözlerinin Mehmet Ali Birand'ın uydurması olduğunu belirtmiş, ancak kısa bir süre sonra Birand 2007'de Henze ile yaptığı görüşmenin sesli ve görüntülü kayıtlarını yayınlayarak Henze'i yalanlamıştır.
Amerika Birleşik Devletleri yönetiminin darbeden haberdar olduğu ve darbe gecesi Başkan Jimmy Carter'a "bizim çocuklar işi bitirdi" anlamında bir mesajın, bir toplantının ortasında iletildiğinin anlaşılması, 12 Eylül'de ABD'nin rolü konusunu da tartışmalara açtı. İlk kez Mehmet Ali Birand'ın 12 Eylül 04.00 (1984) adlı kitabında ortaya atılan, 12 Eylül Darbesi sırasında dönemin ABD Ulusal Güvenlik Konseyi Türkiye Masası Sorumlusu Paul Henze'in askeri müdahaleyi haber alırken haberi ulaştıran diplomatın your boys have done it -- senin çocuklar işi bitirdi - anlamındaki konuşması, 12 Eylül Darbesi içinde ABD'nin rolü konusunda tartışmalara neden olmuştur. Paul Henze 2003 yılında Zaman Gazetesi'ne verdiği demeçte sözlerinin Mehmet Ali Birand'ın uydurması olduğunu belirtmiş, ancak kısa bir süre sonra Birand 2007'de Henze ile yaptığı görüşmenin sesli ve görüntülü kayıtlarını yayınlayarak Henze'i yalanlamıştır.
***
Darbenin sonuçları
650.000 kişi göz altına alındı.
1 milyon 683 bin kişi fişlendi.
Açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı.
7 bin kişi için idam cezası istendi.
517 kişiye idam cezası verildi.
Haklarında idam cezası verilenlerden 50'si asıldı (26 siyasi suçlu, 23 adli suçlu, 1'i Asala militanı).
İdamları istenen 259 kişinin dosyası Meclis'e gönderildi.
71 bin kişi TCK'nin 141, 142 ve 163. maddelerinden yargılandı.
98 bin 404 kişi örgüt üyesi olmak suçundan yargılandı.
388 bin kişiye pasaport verilmedi.
30 bin kişi sakıncalı olduğu için işten atıldı.
14 bin kişi yurttaşlıktan çıkarıldı.
30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurtdışına gitti.
300 kişi kuşkulu bir şekilde öldü.
171 kişinin işkenceden öldüğü belgelendi.
937 film sakıncalı bulunduğu için yasaklandı.
23 bin 677 derneğin faaliyeti durduruldu.
3 bin 854 öğretmen, üniversitede görevli 120 öğretim üyesi ve 47 hâkimin işine son verildi.
400 gazeteci için toplam 4 bin yıl hapis cezası istendi.
Gazetecilere 3 bin 315 yıl 6 ay hapis cezası verildi.
31 gazeteci cezaevine girdi.
300 gazeteci saldırıya uğradı.
3 gazeteci silahla öldürüldü.
Gazeteler 300 gün yayın yapamadı.
13 büyük gazete için 303 dava açıldı.
39 ton gazete ve dergi imha edildi.
Cezaevlerinde toplam 299 kişi yaşamını yitirdi.
144 kişi kuşkulu bir şekilde öldü.
14 kişi açlık grevinde öldü.
16 kişi -kaçarken- vuruldu.
95 kişi -çatışmada- öldü.
73 kişiye -doğal ölüm raporu- verildi.
43 kişinin -intihar ettiği- bildirildi.
İlgili filmler
"Coup/Darbe - A Documentary History of the Turkish Military Interventions" belgeselinin DVD kapağı
1986 - Sen Türkülerini Söyle (Şerif Gören)
1986 - Dikenli Yol (Zeki Alasya)
1986 - Prenses (Sinan Çetin)
1986 - Ses (Zeki Ökten)
1987 - Av Zamanı (Erden Kıral)
1987 - Kara Sevdalı Bulut (Muammer Özer)
1988 - Sis (Zülfü Livaneli)
1988 - Kimlik (Melih Gülgen)
1989 - Bütün Kapılar Kapalıydı (Memduh Ün)
1989 - Uçurtmayı Vurmasınlar (Tunç Başaran)
1990 - Bekle Dedim Gölgeye (Atıf Yılmaz)
1991 - Uzlaşma (Oğuzhan Tercan)
1994 - Babam Askerde (Handan İpekçi)
1995 - 80. Adım (Tomris Giritlioğlu)
1998 - Gülün Bittiği Yer (İsmail Güneş) Fragman
1999 - Eylül Fırtınası (Atıf Yılmaz)
2000 - Coup/Darbe - A Documentary History of the Turkish Military Interventions (Belgesel, Elif Savaş Felsen)
2004 - Vizontele Tuuba (Yılmaz Erdoğan)
2005 - Babam ve Oğlum (Çağan Irmak)
2006 - Beynelmilel (film)
2006 - Eve Dönüş (Ömer Uğur) Fragman
2007 - Zincirbozan (Atıl İnaç) Fragman
2008 - O... Çocukları (Murat Saraçoğlu)
İlgili Diziler
2004 - Çemberimde Gül Oya
2007 - Hatırla Sevgili
***
650.000 kişi göz altına alındı.
1 milyon 683 bin kişi fişlendi.
Açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı.
7 bin kişi için idam cezası istendi.
517 kişiye idam cezası verildi.
Haklarında idam cezası verilenlerden 50'si asıldı (26 siyasi suçlu, 23 adli suçlu, 1'i Asala militanı).
İdamları istenen 259 kişinin dosyası Meclis'e gönderildi.
71 bin kişi TCK'nin 141, 142 ve 163. maddelerinden yargılandı.
98 bin 404 kişi örgüt üyesi olmak suçundan yargılandı.
388 bin kişiye pasaport verilmedi.
30 bin kişi sakıncalı olduğu için işten atıldı.
14 bin kişi yurttaşlıktan çıkarıldı.
30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurtdışına gitti.
300 kişi kuşkulu bir şekilde öldü.
171 kişinin işkenceden öldüğü belgelendi.
937 film sakıncalı bulunduğu için yasaklandı.
23 bin 677 derneğin faaliyeti durduruldu.
3 bin 854 öğretmen, üniversitede görevli 120 öğretim üyesi ve 47 hâkimin işine son verildi.
400 gazeteci için toplam 4 bin yıl hapis cezası istendi.
Gazetecilere 3 bin 315 yıl 6 ay hapis cezası verildi.
31 gazeteci cezaevine girdi.
300 gazeteci saldırıya uğradı.
3 gazeteci silahla öldürüldü.
Gazeteler 300 gün yayın yapamadı.
13 büyük gazete için 303 dava açıldı.
39 ton gazete ve dergi imha edildi.
Cezaevlerinde toplam 299 kişi yaşamını yitirdi.
144 kişi kuşkulu bir şekilde öldü.
14 kişi açlık grevinde öldü.
16 kişi -kaçarken- vuruldu.
95 kişi -çatışmada- öldü.
73 kişiye -doğal ölüm raporu- verildi.
43 kişinin -intihar ettiği- bildirildi.
İlgili filmler
"Coup/Darbe - A Documentary History of the Turkish Military Interventions" belgeselinin DVD kapağı
1986 - Sen Türkülerini Söyle (Şerif Gören)
1986 - Dikenli Yol (Zeki Alasya)
1986 - Prenses (Sinan Çetin)
1986 - Ses (Zeki Ökten)
1987 - Av Zamanı (Erden Kıral)
1987 - Kara Sevdalı Bulut (Muammer Özer)
1988 - Sis (Zülfü Livaneli)
1988 - Kimlik (Melih Gülgen)
1989 - Bütün Kapılar Kapalıydı (Memduh Ün)
1989 - Uçurtmayı Vurmasınlar (Tunç Başaran)
1990 - Bekle Dedim Gölgeye (Atıf Yılmaz)
1991 - Uzlaşma (Oğuzhan Tercan)
1994 - Babam Askerde (Handan İpekçi)
1995 - 80. Adım (Tomris Giritlioğlu)
1998 - Gülün Bittiği Yer (İsmail Güneş) Fragman
1999 - Eylül Fırtınası (Atıf Yılmaz)
2000 - Coup/Darbe - A Documentary History of the Turkish Military Interventions (Belgesel, Elif Savaş Felsen)
2004 - Vizontele Tuuba (Yılmaz Erdoğan)
2005 - Babam ve Oğlum (Çağan Irmak)
2006 - Beynelmilel (film)
2006 - Eve Dönüş (Ömer Uğur) Fragman
2007 - Zincirbozan (Atıl İnaç) Fragman
2008 - O... Çocukları (Murat Saraçoğlu)
İlgili Diziler
2004 - Çemberimde Gül Oya
2007 - Hatırla Sevgili
***
Çankaya hükûmeti (21 Haziran - 21 Temmuz 1977)
İkinci Milliyetçi Cephe hükûmeti (21 Temmuz 1977 - 5 Ocak 1978)
Motel hükûmeti (5 Ocak 1978 - 12 Kasım 1979)
Kahramanmaraş katliamı
Kerhen MC hükûmeti (12 Kasım 1979 - 12 Eylül 1980)
14 Ekim ara seçimleri
"Yüz Gün Planı"
TSK'nın Uyarı Mektubu
24 Ocak Kararları
"Kadayıfın Altı"
Cumhurbaşkanı Seçimi Bunalımı
Bayrak Harekâtı
Çorum katliamı
Fatsa nokta operasyonu
Zafer Bayramı ve Kudüs Mitingi
İkinci Milliyetçi Cephe hükûmeti (21 Temmuz 1977 - 5 Ocak 1978)
Motel hükûmeti (5 Ocak 1978 - 12 Kasım 1979)
Kahramanmaraş katliamı
Kerhen MC hükûmeti (12 Kasım 1979 - 12 Eylül 1980)
14 Ekim ara seçimleri
"Yüz Gün Planı"
TSK'nın Uyarı Mektubu
24 Ocak Kararları
"Kadayıfın Altı"
Cumhurbaşkanı Seçimi Bunalımı
Bayrak Harekâtı
Çorum katliamı
Fatsa nokta operasyonu
Zafer Bayramı ve Kudüs Mitingi
Arkadaşlar yukarıda belirtmiş olduğumuz 1980 ihtilali öncesi olaylar en kısa zamanda sitemizde detaylı olarak yayınlanacaktır.
DüzEnleyen *BBY
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder
Yorumlarınız editör onayında geçince yayınlanır.